علم براي كودكان

                                                                                            محمد جانفشان

شما پدر و مادر گرامي ممكن است از ديدن عنوان بالا اين فكر برايتان پيش آيد كه دو كلمه كودك و علم چندان باهم تناسبي ندارد و علم مخصوص بزرگسالان است و كودك را با آن سرآشنايي نيست

البته فكر شما از جهتي صحيح است زيرا منظور ما از علم ، آن علم مشكل و پيچيده دبيرستان و دانشگاهي نيست. منظور ما در اين سلسله نوشتارها اين است كه روشن كنيم، وظيفه ي والدين و معلمين در بنا نهادن يك زير بناي قوي در ذهن كودكان، براي آنكه در آينده بتواند علمي فكر كنند و مسائل خود را به طريق علمي حل كنند ، چيست؟

شنوايي و بينايي يكي از نخستين حس هايي است كه در كودكان سالم پس از تولد فعاليتش آغاز مي شود و كودك به وسيله آن به شناسايي جهان پيرامون خود مي پردازد.

بچه ها در دو ، سه ماهگي با چشمان خود اشياء متحرك را تعقيب مي كنند و بعدها حتي سرخود را براي تعقيب جسم متحرك مي چرخاند تا جايي كه از تيررس ديد آنها خارج شود . اين چه حسي است  كه كودك را وادار به تعقيب اشياء و يا صداها مي كند؟ اين همان  حسّي است كه اگر خوب تربيت شود و خوب به كار افتد، بعدها منجر به شناخت و كشف ناشناخته ها مي گردد.

حسّ كنجكاوي:

يكي از قوي ترين پديدها در فرزند انسان كه متأسفانه ما بزرگترها به تدريج از طرق مختلف اين حس را نابود مي كنيم . كه به آن خواهيم پرداخت .

ديدن و مشاهده كردن:

دو اصطلاحي است كه به طور روزمره به كار مي بريم به تفاوت آن توجه نمي كنيم . در حقيقت مشاهده «خوب ديدن» است بچه ها را كم كم با تمرينات زياد عادت دهيم كه به چيزها نگاهي گذرا نكنند بلكه روي هر چيز نگاه خود را متمركز كنند و چيزهاي تازه در بيابند . شباهت ها و تفاوت هاي دو چيز را ببينند و بيان كنند مثلاَ تفاوت و شباهت هاي دو گل دو برگ دو بوته دو دانه دو قطعه سنگ متفاوت دو صندلي دواطاق دوساختمان دو خيابان دوكوه دوشهر و الي آخر... اين تفاوت ها مي توانند از نظر شكل حجم اندازه رنگ جنس سختي و نرمي بو و طعم و ... باشد .

بنابراين از كودك خود سوال كنيد كه در يك شيء دقّت كند و چيزهاي تازه در آن پيدا كند و بگويد . مثلا به برگ نگاه كند و جزئيات برگ را بيان كند دانه را باز كند و قسمت هاي مختلف آن را بگويد برگ ها و دانه ها را مقايسه كند اين كار ممكن است ساعت ها و روزها به طول بيانجامد .

كودك و علم

روش هايي براي علمي فكر كردن كودكان

خوب ديدن يعني تمركز بينايي همراه با دقّت روي اشياء و پديده ها و در خصوصيات گوناگون يك پديده از نظر اندازه، رنگ، حجم، سختي و نرمي، جنس، درجه سردي و گرمي و بو، طعم، فاصله آن جسم تا بيننده، سكون يا حركت جسم وغيره ...

هرگاه اين خوب ديدن ها تكرار شود ضمن ثبت و ضبط هر ديدار تفاوت آن با ديدارهاي قبل در طول زمان هاي خاص مقايسه و استخراج شود و مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد در آن صورت مي گوييم مشاهده علمي انجام داده ايم.

مثلا اگر تعدادي نخود را در بستري بكاريم و هر روز به سراغ آن ها برويم و تغييرات حاصله و تفاوت هاي بوته ها و شباهت ها و تفاوت هاي گل ها و ميوه هاي آن ها را با دقت يادداشت كنيم در اين صورت كار ما يك نوع مشاهده ي علمي است .

همانطور كه مشاهده كودكان از بدو تولد و مشاهده خصوصيات آن ها و ثبت و ضبظ شباهت ها و تفاوت ها و بررسي علل اين تفاوت ها منجر به پيدايش علم روانشناسي كودك شد و نيز مشاهده مواد گوناگون و طبقه بندي خصوصيات آن ها و تفاوت ها و شباهت هاي آن ها در محيط و واكنش آن ها در برابر مواد ديگر منجر به پيدايش علم شيمي گرديد . علوم ديگري نظير فيزيك، جغرافيا، نجوم، زيست شناسي، جامعه شناسي، روانشناسي، زمين شناسي، از روش مشاهده علمي بسيار سود جسته و بسياري از كشفيات و استنتاجات آن ها حاصل روش مشاهده علمي است .

در هر مشاهده علمي لازم است كه مشاهده كننده از تاثير عوامل گوناگون محيطي بر پديده مورد مشاهده غافل نباشد و به اين نكته توجه كند كه آن چه را مشاهده مي كند حاصل دو دسته عوامل است :

الف : عوامل دروني نظير ساختمان و ژنتيك

ب : عوامل محيطي نظير نور، درجه حرارت، جاذبه، سرعت فشار و غيره .

اكنون كه مفهوم ساده مشاهده علمي بيان شد حال از كودك خود بخواهيد كه فعاليت هاي ذيل را انجام دهد :

1- رشد يك گياه را از ابتدا كه دانه است تا زمان گل و ميوه دادن آن مشاهده كرده و هر روز يادداشت برداري كند .

2- هر نوع گياهي را كه مي بينيد و يا مي شناسد فهرست كرده و آن را از نظر شكل و ظاهر، اندازه، شكل برگ ها و ميوه ها و دانه ها طبقه بندي كند .

3- انواع دانه هاي گياهي را از نظر خصوصيات گوناگون دسته بندي كند .

4- يك حيوان چهار پا را با يك پرنده مقايسه كرده و تفاوت هاي آن ها را يادداشت كند.

5- جوجه كوچكي را از ابتداي تولّد تا دو ماهگي زير نظر گرفته و خصوصيات او را هر روز يادداشت كند .

6- در يك گله گوسفند در يك گروه مرغ و خروس و نيز در گروه هاي حيواني ديگر دقّت و مطالعه كرده و تفاوت هاي ظاهري آن ها را يادداشت كند .

7- روي مواد گوناگون از خصوصيات ظاهري مطالعه و حاصل مشاهده خود را يادداشت نمايد .

الف : حاصل مشاهدات و مطالعات خود را روي انواع سنگ ها انواع خاك ها و مواد ديگر با دقّت تهيه و ثبت نمايد .

ب : شكر را با نمك، خاك رس را با ماسه بادي مقايسه و شباهت ها و تفاوت هاي ظاهري آن ها را يادداشت كند .

ج : تاثير مواد را بر يكديگر مشاهده و يادداشت كند مثلا تاثير آب و نمك و تغييرات حاصله را بيان كند يا تاثير دو ماده جامد بريكديگر، تاثير مايع و جامد برهم، يا دو مايع مانند آب و روغن و يا آب و آبليمو بر يكديگر .

اندازه گيري جرم حجمي اجسام و تفاوت آن ها با يكديگر مثلا تفاوت وزن يك ليوان آب با يك ليوان آب نمك تفاوت وزن يك ليوان شن با يك ليوان خاك تفاوت وزن يك ليوان آب با يك ليوان شن . 

آموزش علوم در خانه به کودک(1)

پدر و مادر گرامي شايد از عنوان بالا تعجب کنيد و بگوييد مگر مي شود علوم را در خانه جستجو کرد اما اگر بدانيد که بسياري از مطالب علوم تجربي و علوم اجتماعي دانش آموزان دبستان از محيط پيرامون آنان گرفته شده است تعجب شما به کنجکاوي تبديل خواهد شد شما در خانه در هنگام انجام کارهاي مختلف مثل آشپزي، نظافت، خريد، توليد، دوخت و دوز و خلاصه هرکار ديگر مي توانيد کودک خود را در آن کار شرکت دهيد و به اندازه ي توانايي و فهم و درکش به او آگاهي و شناخت بدهيد. هنگامي که غذايي را آماده مي کنيد او را صدا بزنيد که نزد شما بيايد و راجع به اجزاي تشکيل دهنده غذا و اين که چگونه تهيه مي شوند و چگونه به دست ما مي رسند و چه فايده اي براي بدن ما دارند برايش صحبت بکنيد ضمن اينکه کارهايي از تهيه غذا را که در حد توانايي اوست به عهده اش مي گذاريد و بر کارش دورا دور نظارت مي کنيد اين کار دست هاي او را به کار مي اندازد و عضلاتش مهارتهاي بيشتري را کسب مي کنند ضمن اينکه تمرکز فکر و انديشيدن و تفکر او رشد مي کند.

آموزش علوم در خانه به کودک(2)

گفتيم که علوم در دوره دبستان مخصوصاً در سالهاي نخستين تحصيل بيشتر به شناخت محيط پيرامون و روابط بين پديده هاي محسوس اختصاص دارد. شناخت صحيح و علمي محيط و آگاهي از روابط ميان پديده ها از هدفهاي مهم درس علوم است.

يک مادر و يا يک پدر علاقمند در خانه کوشش مي کند که کودک خود را با پديده هاي ساده و علمي آشنا سازد. گفتيم که مادر در هنگام طبخ غذا مي تواند راجع به شناخت مواد اوليه غذا با کودک خود صحبت کند مثلاً اگر مي خواهد آش بپزد مي تواند حبوبات و انواع آن را به کودک خود بشناساند ، سپس در او اين کنجکاوي را ايجاد کند که اين دانه ها از کجا بدست آمده ؟ آنگاه از چگونگي کشت حبوبات صحبت کند و آسان بودن آزمايش چنين فعاليتي را مطرح سازد، کم کم به اينجا مي رسد که کودک مي پرسد آيا من هم مي توانم دانه ها را کشت کنم؟ آنگاه به کمک ما در انواع دانه ها را مثلاً چند دانه عدس ، لوبيا ، نخود ، گندم و جو، در ظرفي خيس مي کنند و با دستمال مرطوب رطوبت آن را در حد لازم نگه مي دارند ، پس از جوانه زدن دانه ها آنها را در ظرف خاصي که کمي ماسه بادي در آن ريخته شده قرار داده و روي آن را با خاک برگ مي پوشانند پس از چند روز گياهان تازه اي بر سطح ظرف ظاهر مي شود از اينجا به بعد آموزش هاي گوناگون گياه شناسي آغاز مي شود و در حد فهم کودک مطالب لازم به او آموزش داده مي شود. ادامه نگهداري از دانه ها در آفتاب و شرايط مناسب موجب پيدايي گل و دانه هم خواهد شد و مادر مي تواند اندام هاي گوناگون گياه را به کودک بشناساند.

آموزش علوم در خانه به کودک(3)

گفتيم که علوم در دوره دبستان، آشنايي با محيط و عوامل گوناگون در محيط است. همه کوشش معلمان و خانواده ها در آنست که کودک را نسبت به محيط طبيعي و پيرامون او، کنجکاو کنند. بر انگيختن حس كنجكاوي كودك تنها وظيفه معلم نيست. نقش اساسي را پدر و مادر بايد به عهده بگيرند آنها هستند كه بايد کودک خود را در مقابل چراهاي ساده قرار دهند  . اين چراهاي ساده كم­كم مغز كودک را به فعاليت وادار مي كند. همانطور كه ما براي تربيت عضلات به ورزش روي مي آوريم و ورزش مغز نيز هنگام درگيري با چراها صورت مي گيرد طبيعي است كه در ابتدا كودك از پاسخ دادن به بسياري از پاسخ ها عاجز است امّا ما كم كم با راهنمايي و اشاره او را به پاسخ صحيح نزديك مي كنيم آنگاه وقتي به پاسخ صحيح نائل شد او را تشويق مي نماييم مثلاً در آستانه فصل بهار در هر خانه اي به مناسبت نوروز در تدارك سبزه و آراستن باغچه ها هستند يك پدر و مادر آگاه و علاقمند هنگام آماده كردن باغچه ها فرزند خود را در كنار خود مي گيرد بيلچه اي به او مي دهد آماده كردن خاك را به كودك مي آموزد او مي فهمد كه گياه از غذايي كه در خاك قرار دارد استفاه مي كند به همين دليل باغچه ها را كود مي دهند . كود انواع مختلف دارد. همانطور كه كودك در هر سني به نوعي غذا احتياج دارد گياهان هم در هر فصلي به نوعي غذا احتياج دارند پس از آماده شدن باغچه طرز كاشتن نشاء، طرز قلمه زدن بعضي گلها مثل شمعداني، طرز زياد كردن گلهايي كه پياز دارند را به كودك ياد بدهيد ضمن اين كار به  او نشان دهيد كه هر گياه از ريشه و ساقه و برگ تشكيل شده است انواع ريشه ها، انواع ساقه ها و انواع برگ ها را به او نشان دهيد نقش گل در گياه و چگونگي تبديل گل به  ميوه را براي او شرح دهيد دانه هايي را به او بدهيد تا در باغچه خود بكارد، از آن مواظبت كند تا از ميوه آن بهره ببرد بدين ترتيب شما بخش مهمي از آموزش علوم را عملاً در خانه به كودك خود ياد داده ايد

آموزش علوم در خانه به کودک(4)

 بسيار اتفاق افتاده است كه در هنگام دوختن لباس فرزندتان كنار شماي مادر و يا هنگام  بسته بندي اشياء با طناب كنار شماي پدر نشسته و به دستهاي تواناي شما و كاري كه انجام مي دهيد توجه خاصي را نشان مي دهد مشاهده اين دقّت و كنجكاوي بهترين موقعيت است تا شما راجع به الياف گياهي با او صحبت كنيد طرز تهيه نخ و طناب را از اين الياف به او نشان دهيد و استفاده از اين الياف را در تهيه پارچه و لباس به او بياموزيد مقداري اين پنبه را به دست كودك خود بدهيد تا خوب آن را وارسي كند و تارهاي گياهي را در آن بيابد با انگشتهاي خود اين الياف را آرام آرام از پنبه جدا كرده و ضمن تابيدن از آن نخي بسازد كودك شما از استحكام اين نخ تعجب خواهد كرد به او اجازه دهيد تا خود مقداري نخ از اين پنبه توليد كند و گلوله اي كوچك از نخ بسازد شكي نيست كه نخ او بيشتر به طناب شباهت دارد تا نخ پارچه براي او توضيح دهيد كه در قديم افراد متبحر اين نخ ها را با دوك نخ ريسي مي ريسدند بعدها ماشين هاي ريسندگي اختراع شد و اين كار با ماشين ها انجام مي شود. حال تكه اي پارچه درشت بافت را به او بدهيد تا به بافت آن توجه كند و نخ هاي تار و پودر را در آن مشاهده نمايد تارها را از پودها جدا كند و طرز تهيه پارچه هاي زيبا را عملاً درك كند براي درك بيشتر كودك خود مي توانيد يك چهارچوب كوچكي بسازيد و با نخ تارهاي لازم براي بافت را دور آن ايجاد كنيد و سپس بافتن گليم و پارچه را عملا به او ياد دهيد .

اكنون وقت آن است كه به او بياموزيد از هر تاري كه استحكام داشته باشد مي توان رشته هايي محكم تهيه كرد. تارهاي گياهي مانند كنف و پنبه تارهاي حيواني مانند مو و پشم بز و گوسفند و حتي تار عنكبوت تارهاي مصنوعي مانند نايلون و ارلُون .

طرز تهيه همه اين نخ ها يكسان است فقط تكنولوژي آن متفاوت است . كاربرد اين الياف در تمام بافته هاي انسان چه در زندگي روزمره و چه در صنعت از مباحث جالبي است كه مي توان به اندازه فهم  كودكان پيرامون آن بحث كرد .

برنامه بعدي شما براي آموزش كودكتان، منشا تهيه اين الياف باشد پنبه و كنف چگونه به دست مي آيد . نخ هاي پشمي و كُركي از كجا تهيه مي شود تارهاي نايلون و ارلون چگونه و از چه منابعي فراهم مي شود.

بدين ترتيب كودك خود را مجهز به يك سلسله اطلاعات بهم پيوسته و مرتبط و ارزشمند     كرده­ايد كه زيربناي يادگيري هاي آينده اوست .

آموزش علوم در خانه به کودک(5)

در طول هفته بارها اتفاق افتاده است كه شما پدر و مار جوان و علاقمند به آموزش انواع سبزي ها را خريده ايد به منزل آورده ايد سبزي ها را پاك كرده و سپس شسته و مصرف كرده ايد اما هرگز فكر نكرده ايد در اين حالت چه امكان آموزشي  مطلوبي فراهم است ؟

و چگونه مي توان از اين امكانات مطلوب براي آموزش كودك خود بهره گرفت ؟ 

براي تحريك حس كنجكاوي و ايجاد رغبت در او براي فرزند خود بعد از شستن سبزي ها سئوالات زير را مطرح نماييد ؟

اينها چيست؟ از كجا مي آيند؟ چه فرقي با يكديگر دارند؟ اسم هر كدام چيست؟ چه تفاوتي با هم دارند؟ از هر نمونه سبزي يكي را برداريد و روي ميز بچينيد و نام هركدام را به او ياد دهيد دقّت او را به تفاوتهاي جزيي هر نوع سبزي با ديگر سبزي ها از نظر شكل ظاهري جلب كنيد ريشه و ساقه تربچه يا ديگر سبزيجات نظير سيب زميني، شلغم، چغندر را به او نشان دهيد از او بخواهيد فرق ظاهري برگ هاي تره و جعفري را بگويد حال شما خاصيت هاي اين دو سبزي را برايش توضيح دهيد (وجود ويتامين ث در اين نوع سبزي و اهميت حياتي آن ) كلروفيل سبزي را در تره از راه برداشتن پوسته نازك آن با لبه ي كارد به او نشان دهيد نقش كلروفيل را در حفظ و نگهداري دندان­هايش توضيح دهيد. چرا بدن ما به سبزي­­ها احتياج دارد؟ در سبزي ها چه ماده­اي است كه ما آن را مصرف مي كنيم ؟ ويتامين چه نقشي در بدن ما دارد ؟ انواع ويتامين ها كدامند؟ و از اين قبيل سوالات .

در اينجا فرصت خوبيست كه راجع به شستشوي بهداشتي سبزيها و علت مصرف ماده ضد عفوني كننده براي سبزيها و ميوه ها و اهميت ميكروب زدايي صحبت مي كنيم و ميكروب را به او معرفي مي نمائيم .

يك ذره بين كوچك مي تواند به كودك ما بفهماند كه چشم ما قادر نيست چيزهاي خيلي ريز را ببيند اين مطلب را آزمايش مي كنيم .

حال اگر حوصله داشته باشيم مي توانيم در باغچه خانه از كاشتن سبزي از آماده كردن خاك تا كاشت بذر و رسيدگي به سبزي مثل آب دادن وجين كردن تُنُك كردن را به او بياموزيم .

اين ها همه درس هاي علوم هستند و علوم دبستاني درس زندگي كردن صحيح است .

توجه داشته باشيد كه همه مطالب بالا به زبان ساده كودكانه به او آموخته شود .